Wojsko

Podstawowym rodzajem wojska w Rzeczypospolitej było regularne wojsko zaciężne. Wojsko Rzeczypospolitej było dowodzone przez dwóch hetmanów wielkich, koronnego i litewskiego, oraz dwóch hetmanów polnych. W skład armii wchodziły:

• Wojsko kwarciane – regularne oddziały opłacane z tzw. kwarty, czyli podatku naliczanego dzierżawcom królewszczyzn. Powstały w latach 60. XVI wieku, w 1652 zostały połączone z wojskiem komputowych. Oddziały kwarciane liczyły od 4 do 6 tys. żołnierzy. Składały się z jazdy, piechoty i artylerii.

• Wojsko suplementowe - dodatkowe zaciągi wojsk regularnych powoływane na czas wojny. W 1652 roku zostały połączone z wojskiem komputowym.

• Wojsko komputowe – powstało w 1652 roku z połączenia wojsk kwarciarcianych oraz suplementowych. Jego liczebność była każdorazowo uchwalana przez Sejm i na czas wojny zwiększana a na czas pokoju zmniejszana - etat wojska komputowego nigdy nie był mniejszy niż 11,000 żołnierzy (tyle wyniósł w roku 1671).

• Pospolite ruszenie – Oddziały powoływane podczas wojny spośród ogółu przedstawicieli szlachty. Traktowane jako ostatni filar obrony kraju.

• Piechota wybraniecka – formacja piechoty utworzona przez Stefana Batorego w 1576 roku, istniejąca do 1726 roku. Rekrutowana gł. spośród chłopów z dóbr królewskich - "wybrańców" - po jednym z 20 łanów.

• Wyprawy łanowe - powoływana od 1653 roku na czas wojny półregularna milicja, której zadaniem było wzmacniać wojska regularne - właściciele byli zobowiązani wystawić określoną ilość konnych / piechurów z każdego łana ziemi, a następnie wyposażyć ich, uzbroić i umundurować.

• Wyprawy dymowe - powoływana od 1653 roku na czas wojny półregularna milicja, której zadaniem było wzmacniać wojska regularne. W ich skład wchodzili przedstawiciele ludności miejskiej - żołnierze wystawiani byli po jednym piechórze / konnym na określoną ilość domów.

• Piechota łanowa - półregularna formacja piechoty utworzona w 1655 roku, rekrutowana spośród chłopów powoływanych po jednym z 15 łanów. Wzorowana na piechocie wybranieckiej.

• Piechota dymowa – oddziały utworzone 1673 na miejscu piechoty łanowej. W ich skład wchodzili przedstawiciele ludności miejskiej. Umundurowanie i uzbrojenie sprawiane było na wzór zagraniczny.

• Kozacy rejestrowi – oddziały złożone z kozaków zaporoskich wpisanych do tzw. rejestru. Ich istnienie, a szczególnie zmniejszanie ich liczebności po uprzednich zwiększonych zaciągach na czas wojen, doprowadziło do licznych buntów, w tym powstania Chmielnickiego. Oddziały rejestrowe funkcjonowały od 1572 do 1699.

• Straż królewska – niewielki oddział (maksymalnie liczyła 1200 żołnierzy), którego głównym celem było zapewnianie bezpieczeństwa władcy i jego rodziny.

• Wojsko najemne – oddziały zaciężne złożone głównie z obcokrajowców. W Rzeczypospolitej wykorzystywano je stosunkowo rzadko i na niewielką skalę.

• Prywatne armie – oddziały utrzymywane przede wszystkim przez magnatów, często liczące od kilkuset do kilku tysięcy żołnierzy. Ich liczebność i rola wzrosła zwłaszcza w okresie kryzysu państwa w czasach saskich. Istniały także wojska ordynackie, finansowane przez ordynacje magnackie na potrzeby Rzeczypospolitej.

W skład wojsk Rzeczypospolitej wchodziły m.in. następujące formacje:

• Husaria – ciężka kawaleria uzbrojona w kopie. Charakteryzowała się bardzo dużą siła uderzenia i skutecznością w walce.

• Pancerni – średniozbrojna jazda mająca na celu przede wszystkim wspieranie husarii.

• Kawaleria kozacka – ogólna nazwa określająca lekką kawalerię, niezależnie od tego czy składały się na nią oddziały kozackie.

• Tabor – złączone ze sobą wozy wykorzystywane do działań obronnych przede wszystkim przez oddziały kozaków.

Flota Rzeczypospolitej była niewielka i odgrywała stosunkowo niewielka rolę. Najsłynniejsza stoczona przez nią potyczka to bitwa pod Oliwą z 1627.